Cukrzyca (łac. diabetes mellitus): jest chorobą wynikającą z braku lub upośledzenia trzustkowej produkcji insuliny, albo z braku lub upośledzenia jej wykorzystania przez komórki organizmu. Następstwem tych zaburzeń jest upośledzenie funkcjonowania wielu narządów wewnętrznych. Dla zapewnienia odpowiedniej wydolności fizycznej i psychicznej, konieczne jest dostarczenie ciału adekwatnej do jego potrzeb ilości energii, zapewniającej komórkom możliwość pełnienia swoich funkcji. Źródłem energii w organizmie jest proces spalania dostarczanych z pokarmem substancji odżywczych. Głównymi substancjami energetycznymi są dla człowieka cukry (węglowodany) i tłuszcze (lipidy). Aby jednak z pokarmu powstała energia konieczny jest udział insuliny.

Insulina to hormon produkowany w komórkach β w wyspach trzustkowych. Stąd dostaje się do krwi, która rozprowadza ją do jej komórek docelowych w całym organizmie. Insulina oddziałuje na metabolizm komórkowy umożliwiając:

• wykorzystanie węglowodanów i lipidów do celów energetycznych;
• odkładanie nadmiaru substancji energetycznych w postaci zapasów komórkowych;
• syntezę białek komórkowych z aminokwasów dostarczanych z pokarmem.

Aby spożywane przez nas pokarmy mogły być wykorzystane do produkcji energii muszą najpierw zostać rozłożone na drobne cząstki podstawowe. Głównym źródłem energii są dla nas węglowodany, które w przewodzie pokarmowym ulegają strawieniu do cukrów prostych: glukozy, fruktozy i galaktozy.. Aby glukoza mogła ulec przemianom wewnątrzkomórkowym musi dostać się z krwi do wnętrza komórki. Rolą insuliny jest właśnie umożliwienie tego dokomórkowego transportu glukozy. Jej obecność we krwi jej niezbędna by proces ten mógł zachodzić prawidłowo. Działa jak "klucz", który otwiera specjalne drzwi dla glukozy w błonie komórkowej, by ta mogła wniknąć do komórki. Komórki mają także zdolność przetwarzania nadmiaru glukozy w tłuszcze, które następnie magazynowane są w tkance tłuszczowej. W przypadku nagłego wzrostu zapotrzebowania na substancje energetyczne, np. podczas wysiłku fizycznego, glukoza uwalniania jest z rozpadu glikogenu, a kwasy tłuszczowe z hydrolizy tłuszczy.

Podział cukrzycy:

• cukrzyca typu I (insulin dependent diabetes mellitus - IDDM): wynika z braku lub znacznego ograniczenia produkcji insuliny przez trzustkę. Dotyczy najczęściej ludzi młodych i czasem określana bywa jako "cukrzyca młodzieńcza". Od samego początku choroby konieczna jest uzupełnianie niedoboru insuliny przez stosowanie zastrzyków tego hormonu. Jej brak wynika z poważnego uszkodzenia komórek β trzustki. Gdy we krwi brakuje insuliny, glukoza nie może dostać się do wnętrza komórki i mimo tego, że poziom glukozy we krwi jest wysoki komórki "głodują". Stąd konieczność stałego dostarczania insuliny w zastrzykach podskórnych, które umożliwiają jej dotarcie do krwi. Ze względu na to, że insulina pod względem chemicznym jest hormonem białkowym, ulega ona trawieniu w przewodzie pokarmowym i dlatego nie możliwie jest jej podawanie doustne. W przypadku postawienia diagnozy cukrzycy typu I, wiadomym jest, że praca komórek trzustkowych nie może zostać przywrócona. Trwają prace nad możliwością przeszczepianie trzustki, bądź też jej komórek produkujących insulinę, jednak nadal są one w fazie eksperymentalnej. Jedynym rozwiązaniem pozostaje, więc insulinoterapia. Nadal pozostaje niewyjaśnionym, jaka przyczyna indukuje proces immunologiczny, który uszkadza komórki β trzustki Nie wiadomo też, co powoduje, jedni ludzie zapadają na cukrzyce typu I a inni nie. Podejrzewa się, że mogą tu mieć znaczenie pewne czynniki dziedziczne. Wiadomo jednak, że nie podlegają one bezpośredniemu dziedziczeniu.
  

• cukrzyca typu II (non-insulin-dependent diabetes mellitus - NIDDM): wynika z dysproporcji pomiędzy zapotrzebowaniem organizmu na insulinę i jej podażą we krwi, lub też z niemożliwości jej wykorzystania przez tkanki. Dotyczy najczęściej ludzi po czterdziestym roku życia i otyłych i czasem określana bywa jako "cukrzyca dorosłych". U części tych chorych poprawę można uzyskać bez interwencji farmakologicznej przy pomocy zastosowania odpowiedniej diety. Inna grupa chorych może być leczona przy pomocy doustnych leków przeciwcukrzycowych. Ci chorzy jednak z czasem mogą wymagać stosowania zastrzyków z insuliną. Mimo tego, że nie potrafimy dokładnie wyjaśnić przyczyny cukrzycy typu II, wiemy, że dużo większą rolę niż w przypadku cukrzycy typu I, odgrywają w niej czynniki dziedziczne. Oczywisty jest także związek między cukrzyca typu II a otyłością. Nie oznacza to jednak, że powikłaniem każdej otyłości jest cukrzyca. Częstość cukrzycy typu II w populacji ocenia się na 2-10%. Na początkowym etapie choroby produkcja insuliny w wyspach trzustkowych jest zachowana, a u większości chorych utrzymuje się do końca ich życia, często jednak przy równoczesnym stopniowym spadku poziomu insuliny we krwi. Jednak mimo tego, że produkcja insuliny w trzustce jest zachowana, jej ilość może być niewystarczająca na pokrycie zapotrzebowania organizmu, ani na wytworzenie jej zapasów na wypadek zwiększenia się tego zapotrzebowania. Poza tym często dochodzi do sytuacji, w której upośledzeniu ulega tkankowy wychwyt insuliny przez jej receptory. Liczba tych receptorów może być zbyt mała lub mogą one ulec uszkodzeniu i nie wiązać krążącej we krwi insuliny, co sprawia, że nie zachodzi transport glukozy do komórki. Można to porównać do sytuacji, w której "klucz”, jakim jest insulina nie pasuje do "zamka" drzwi komórki. Taki stan określa się mianem insulinooporności. Przyczyna tego stanu może się również znajdować we wnętrzu komórki. Glukoza po przeniknięciu do wnętrza komórki, trafia, bowiem do miejsca swoich przemian, za pośrednictwem całego systemu przekaźników i innych substancji komórkowych. Jeśli i one ulegną uszkodzeniu, efekt będzie taki sam jak w przypadku uszkodzenia receptorów insulinowych - rozwinie się insulinooporność.
• cukrzyca wtórna, typu III: wynika z współwystępowania innej choroby. Wśród zaburzeń mogących wywołać cukrzyce wymienia się:
  • choroby trzustki: zapalenia, stany po chirurgicznym wycięciu tego narządu;
  • choroby wątroby: zapalenia, marskość;
  • zaburzenia endokrynologiczne wydzielania: przysadki mózgowej, tarczycy, nadnerczy;
  • zaburzenia funkcji receptora insulinowego;
  • cukrzycę wywołaną wadliwym żywieniem, która występuje wśród ubogich trzeciego świata i spowodowana jest albo zwłóknieniem trzustki albo niedoborem białka.

Wyleczenie choroby podstawowej, a w szczególności zaburzeń endokrynologicznych, powoduje najczęściej całkowite ustąpienie cukrzycy.

• cukrzyca ciężarnych: wynika ze zmian zachodzących w organizmie w czasie ciąży, które ustępują po porodzie.